Αραβικός πολιτισμός και ποια ελληνικά γράμματα;
Ελένη Κονδύλη
Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών
Πρόεδρος της Ελληνικής Επιστημονικής Εταιρείας Σπουδών Μέσης Ανατολής
περίληψη.
Είναι πολύ γνωστό το γεγονός ότι στη Βαγδάτη των Αββασιδών, δλδ στην πρωτεύουσα του απόγειου του αραβικού πολιτισμού (8ος-10ος μ.Χ. αι.), μεταφράζονταν πρωτίστως ελληνικά (αλλά και κάποια άλλα, από άλλη γλωσσική σφαίρα) έργα. Στη μετάφραση από τα αγγλικά του βιβλίου του Δημήτρη Γούτα, περίφημου αραβολόγου, που έχει αφιερώσει όλη τη ζωή του σχεδόν στο μεταφραστικό κίνημα και την αραβική φιλοσοφία, η λέξη Greek thought μεταφράστηκε ως ‘η αρχαία ελληνική σκέψη’. Όντως: αρχαία ελληνική σκέψη είναι ο Αριστοτέλης, ο Διοφάντης, ο Ιπποκράτης, ο Γαληνός.
Πρώτος ο αλ-Κίντι (801-873) στην Ανατολή, αργότερα ο Αβερόης (1126-1198) κι ο Μαϊμονίδης (1138-1204) στη Δύση, δλδ στην αραβική Ισπανία, και όλη η ενδιάμεση σειρά σπουδαίων αράβων φιλοσόφων, έχτισαν τη φιλοσοφική τους σκέψη πάνω σε αρχαία ελληνικά φιλοσοφικά κείμενα.
Η ‘Θεολογία του Αριστοτέλη’ έργο που μεταφράστηκε από τα αραβικά στα λατινικά επηρεάζοντας και τη λατινική Δύση, είναι άραγε κι αυτό ‘αρχαία ελληνική σκέψη’; Όχι βέβαια, εφόσον γνωστό με τον τίτλο αυτό στα αραβικά είναι η μετάφραση των τριών Εννεάδων του Πλωτίνου (205-270 μ.Χ.).
Στη σύντομη ομιλία μου θέλω να αναφερθώ στο γεγονός ότι τα ελληνικά έργα και γράμματα που μετέφραζαν και εργάζονταν πάνω σ’ αυτά οι Άραβες, δεν είναι μόνο τα λεγόμενα ‘αρχαία’, ‘ταριχευμένα’ ‘νεκρά’ ελληνικά του οριενταλιστικού κινήματος (και ‘νεκρά’ ελληνικά είναι βέβαια μόνο σε αυτό το κίνημα που δυστυχώς τόσο μας έχει επηρεάσει κι εμάς τους ίδιους). Είναι τα ελληνικά έργα και η ελληνική γλώσσα για τα οποία έρχονταν σε συναλλαγή και σύ-σκεψη και διάδραση μ’ αυτούς που τα μιλούσαν τότε, δλδ με τους ‘βυζαντινούς’ (κατά τη δύση), ‘Ρωμιούς’ γείτονές τους.
==================================
κείμενο ανακοίνωσηςΑραβικός πολιτισμός και ποια ελληνικά γράμματα;
1. Πρέπει να κάνουμε τη διαφορά ανάμεσα στις γλώσσες, αυτονόητο θα μου πείτε: τα αραβικά είναι αραβκά, και τα ελληνικά, ελληνικά!
Βεβαίως. …Προσοχή μόνο στη διαφορά ανάμεσα στο αλφάβητο και τη γλώσσα: αν δλδ είναι αυτονόητο ότι τα γερμανικά και τα γαλλικά γράφονται με το ίδιο αλφάβητο, όσο και να μας φανεί περίεργο, πρέπει να θυμηθούμε ότι παλαιότερα και τα αραβικά, και τα ελληνικά γράφονταν καμιά φορά με διαφορετικά αλφάβητα: ΚΑΙ για κείμενα που DEN είχαν μη λόγια μορφή της γλώσσας.
Δίδαγμα: παλαιότερα η επαφή ανάμεσα στους ανθρώπους ήταν ουσιαστική και βασιζόταν σε μεγαλύτερη γνώση, ακόμη και μεταξύ σχετικά αγραμμάτων ή μη ιδιαιτέρως λογίων. Άρα η γνώση είχε σαφέστερα κοινωνικότερο χαρακτήρα από ό,τι έχει σήμερα.
2. Έχουμε κοινά στοιχεία λέξεων και ορολογίας μεταξύ ελληνικών και αραβικών. Θα σταθώ περισσότερο στις ελληνικές λέξεις που ενσωματώθηκαν στο αραβικό λεξιλόγιο:
Φιλοσοφία: φάλσαφα
Φιλόσοφος: φαϊλασούφ, πληθυντικός φαλάσιφα
Γλώσσα: λούγα, πληθυντικός λουγάτ
Σοφία: σουφίγια
Πύργος: μπουρτζ, πληθυντικός μπουράτζ, αμπράτζ.
Αυτό το τελευταίο το επέλεξα για να σας δείξω ότι όχι μόνο ο δανεισμός λέξεων και ορολογίας σημαίνει επίδραση σε ένα λόγιο τομέα, αλλά και ότι οι λέξεις που πάρθηκαν από τα ελληνικά, έζησαν βαθιά μέσα στην αραβική γλώσσα, ενσωματώθηκαν απόλυτα, κι έκαναν σ’ αυτήν τη δική τους πορεία.
Ήδη για την προϊσλαμική εποχή ο Régis Blachère, ειδικός της αραβικής λογοτεχνίας, αναφέρει ότι οι αραβικές φυλές του βορρά, της Πετραίας Αραβίας θα λέγαμε χοντρικά, επειδή είχαν χριστιανικό θρήσκευμα ήταν ακριβώς αυτοί που ενσωμάτωσαν στην αραβική γλώσσα λέξεις και έννοιες που οδήγησαν την αραβική ταυτότητα πιο κοντά και σε άλλες κοινωνικές και γλωσσικές ομάδες της εποχής τους.
Ένα γλυκύτατο παράδειγμα είναι η μεσαιωνική συζήτηση, στις πρώτες σελίδες ενός βιβλίου γραμμένο από τους σούφι για τους σούφι, για την ετυμολογία της λέξης ‘τασαούφ’, που προέρχεται από το ‘σούφι’:
Έχει επικρατήσει η σκέψη ότι η λέξη σούφι προέρχεται από τη λέξη σάουφ, που σημαίνει μαλλί, και παραπέμπει στο τρίχινο ένδυμα των ασκητών, είτε χριστιανών, είτε προ-χριστιανών. Ο Ναζμ αλ-Ντιν Κουμπρά, σούφι του 12ου αιώνα, προσφέρει όντως μια λαϊκή ετυμολογία γράφοντας ότι τα τρία γράμματα της λέξης ‘σάουφ ’ δείχνουν τις ιδιότητες και τις αρετές του σούφι, λέξη που αποτελείται από αυτά τα 3 γράμματα επίσης. Ο Καλαμπάδι όμως, σούφι του 10ου αιώνα (πέθανε γύρω στο 990), με απόλυτη επιστημονικότητα και ταπείνωση, χωρίς δλδ να παίρνει θέση, παραθέτει για τη λέξη ‘σούφι’ τις εξής ετυμολογίες:
-σάουφ, μάλλινο (σκουφί των χριστιανών μοναχών)
-σάφ, καθαρότητα (μην ξεχνάμε το ‘σοφόν το σαφές’
-σούφα, ο πάγκος όπου οι πρώτοι πιο ένθερμοι μουσουλμάνοι στέκονταν περιμένοντας έτοιμοι τα προστάγματα του Μωάμεθ,
και καταλήγει βέβαια στο
-σοφός, σοφία, η ελληνική λέξη.
3. όχι όμως μόνο στην ορολογία, αλλά τα ελληνικά και τα αραβικά αλλελεπιδρούσαν και φανέρωναν συγγένεια στην απόδοση εννοιών και επιστημών:
Εδώ θα σταθώ και σε μια λέξη-επιστήμη όχι μόνο των Αράβων, αλλά ειδικότερα του Ισλάμ. Τη λέξη καλάμ, που σημαίνει στα αραβικά ‘λόγος, κουβέντα’. Καλάμ είναι μια εντελώς αραβική λέξη που επιλέχτηκε για να σημαίνει την πρώτη ισλαμική θεολογία, που ήταν διαλεκτική θεολογία, σύμφωνα με τους ειδικούς . Ήταν η επιστήμη της σωστής παράδοσης, της σωστής μεταφοράς των επιχειρημάτων από το Ισλάμ προς τον έξω κόσμο.
-Ο πνευματικός διάλογος των ειδικών του Ισλάμ με την ελληνική φιλοσοφία είναι η ‘φάλσαφα’, ενώ
-η διαλεκτική φιλοσοφία του Ισλάμ ονομάστηκε ‘καλάμ’,
Τυχαία άραγε η λέξη καλάμ για να μιλήσει κανείς για θεο-λογία;
Ας μην ξεχνάμε ότι η αραβική εποχή κατά την οποία αναπτύχθηκε η θεολογία του καλάμ συνέβη να έχει έδρα της τη Δαμασκό. Και η Δαμασκός, και όλη η ευρύτερη Συροπαλαιστίνη, ήταν ο τόπος όπου υπήρχε η μεγαλύτερη πολιτιστική και ιδεολογική επένδυση του Βυζαντίου για τον απλούστατο λόγο: η πρώτη χριστιανική αυτοκρατορία στον κόσμο, με το όραμα του Αγίου και Μεγάλου Κωνσταντίνου είχε επενδύσει πολύ στους Αγίους Τόπους της Χριστιανοσύνης, και ας μην ξεχνάμε βέβαια, πως ναι μεν, βυζάντιο σκεφτόμαστε ‘αγία σοφία’, αλλά, η αγία σοφία είναι η εκκλησία που τελειοποιήθηκε την εποχή του Ιουστινιανού, τον 6ο αι., όμως ο περίφημος Ναός της Αναστάσεως χτίστηκε από τη μητέρα του Αγίου Κωνσταντίνου τον 4ο αιώνα, στα έγκατα των Αγίων Τόπων, στα έγκατα της Ανάστασης.
Η εξέλιξη των αραβικών γραμμάτων, ιδιαιτέρως στο απόγειό τους, μεταξύ 8ου και 10ου αιώνα, ήταν ουσιαστικά μια συ-ζήτηση, ανά-ζήτηση με τον ελληνικό και ιρανικό πολιτισμό.
Το γεγονός ότι η εξάπλωση των Αράβων έγινε πρώτα στις βυζαντινές επαρχίες, εκεί όπου το ελληνόφωνο στοιχείο, από ελληνιστικό συνέπραξε ελληνικό και χριστιανικό, στάθηκε εντελώς προτρεπτικό στην εμφύτευση της ελληνικής σκέψης στο αραβικό γίγνεσθαι. Τα ελληνικά γράμματα που πρωτοσυνάντησαν οι Άραβες τότε ήταν συνυφασμένα με το χριστιανισμό. Αντίθετα από τη νομοθεσία του Ιουλιανού που απαγόρευε στους χριστιανούς να διδάσκουν τα ελληνικά γράμματα της αρχαιότητας, οι Άραβες γνώρισαν τα ελληνικά γράμματα –λέγεται, γιατί πια δεν είναι σίγουρο- μέσα από τα συρόφωνα μοναστήρια.
Αυτό το τελευταίο στοιχείο μας βοηθά ίσως να κατανοήσουμε με ποιο τρόπο η δεύτερη εξάπλωση του ελληνικού κύματος μετά το κύμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ήταν η χριστιανική γραμματεία, που, ακόμη και συρόφωνη, έφερε τη σφραγίδα της επιχειραματολογίας και της αρμονίας των ελληνικών γραμμάτων και φιλοσοφίας, εφόσον και η συζήτηση του χριστιανικού δόγματος γινόταν με βάση την ελληνική γλώσσα και λογική.
Αργότερα, όταν οι Άραβες επέλεξαν κέντρο τους τη Βαγδάτη, και βρέθηκαν ως άρχουσα μειονότητα στην γεωγραφική ζώνη όπου για αιώνες απλωνόταν ο περσικός πολιτισμός, οι Άραβες καλλιέργησαν ιδιαιτέρως τα ελληνικά γράμματα ως απόδειξη πολιτισμού ενάντια στον περσικό πολιτισμό και το υπόστρωμά του. Όντως, υπήρξε ένα ιδεολογικό κίνημα, η σουουμπίγια, όπου υπήρχε, πολύ απλοποιημένα, το εξής επιχείρημα, από πλευράς των Περσών μουσουλμάνων: ‘αφού έχουμε ισότητα με τους άραβες λόγω της κοινής πίστης μας στο Ισλάμ, είμαστε ανώτεροι από αυτούς αφού έχουμε αρχαιότερο πολιτισμό’. Έτσι, η ένθερμη υποστήριξη των ελληνικών γραμμάτων από μεριάς των Αράβων, και η μετάφραση στα αραβικά του συνόλου σχεδόν των ελληνικών έργων, έδινε στους Άραβες το προβάδισμα σε σχέση με τους Πέρσες.
Ένα ζήτημα απλό είναι: Ποιοι έκαναν τις μεταφράσεις; Μα, αυτονόητο: άνθρωποι που ήξεραν ελληνικά.
Ο Φαράμπι (872-950), μεγάλος φιλόσοφος, δεν γνώριζε ελληνικά. Είναι όμως γνωστό ότι είχε έναν έλληνα σκλάβο, από τον οποίο μάθαινε διάφορα που τον απασχολούσαν
Ο Μαάρι, μεγάλος ποιητής και δοκιμιογράφος του 11ου αιώνα, είχε μείνει σε μονή περνώντας τα σύνορα της Συρίας μέσα στο βυζαντινό έδαφος, για κάμποσους μήνες, ακριβώς για να βιώσει και να μάθει πράγματα που δεν αφορούσαν τόσο την πίστη –άλλωστε πιστός μουσουλμάνος έμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του-, αλλά τα γράμματα.
Από τα λίγα αυτά παραδείγματα βλέπουμε ότι οι Άραβες καλλιεργούσαν όντως τα ελληνικά γράμματα, με το δικό τους σύγ-χρονο τρόπο. Δεν είναι απλώς σχολιαστές του Αριστοτέλη οι ένδοξοι άραβες φιλόσοφοι, Κίντι (801-873), Φαράμπι, Αβικέννας (980-1037), Αβερρόης (1126-1198) και τόσοι άλλοι. Χάραξαν το δικό τους δρόμο, και έρχονταν σε επαφή με τους συνανθρώπους τους Ρωμιούς, που συ-ζητούσαν μαζί τους για τη ζωντανή γνώση.
Η γνώση της ελληνικής γλώσσας και γραμμάτων δεν ήταν κάτι που μεταδιδόταν νεκρό. Ζωντανή, ήταν η γλώσσα και το αμφίδρομο ενδιαφέρον γειτόνων λαών, άλλοτε εχθρών και άλλοτε φίλων.
Ας μην ξεχνάμε ότι και οι βυζαντινοί (η λέξη δεν υπήρχε τότε, ρωμιοί ήταν το όνομα της αυτοδιάθεσής τους), ενδιαφέρονταν, γνώριζαν και μετέφραζαν έργα των συγχρόνων τους Αράβων.
Ο Τζάχιζ (781-869), ένας από τους μεγαλύτερους πεζογράφους, λέει
… μπλα μπλα ζωγραφική, επαγγέλματα, τέχνες επιστήμες των Ελλήνων (βαριέμαι να τα γράψω όλα εδώ)J
έλληνες, καλλιτέχνες, αλλά και ότι οι Έλληνες, που τους αποκαλεί ρουμ, είναι τρελοί, θέλουν ένα θεό σε τρία, όπως το φως για να λάμψει θέλει τρία πράματα: το καντηλάκι, το λαδάκι και το φυτίλι (ίδιο με τη λαϊκή εξήγηση της τριαδικότητας του αγίου Σπυρίδωνα, στην πρώτη οικουμενική σύνοδο),
άρα για τους άραβες ήταν κοινός τόπος ότι τα ελληνικά ανήκαν σ’ αυτούς που τα μιλούσαν τότε.
Πώς τους έλεγαν λοιπόν; Ρουμί και γιουνάνι (ρωμιούς και ίωνες), άσχετα θρησκείας.
Ρουμί ήταν λοιπόν αυτοί που είχαν ενστερνιστεί χριστιανοσύνη και ελληνικότητα μαζί. Για το λόγο αυτό, και χριστιανοί που δε μιλούν ελληνικά πια, είναι ρουμ-ορτοντόξ. Γι’ αυτό το λόγο αραβικές εικόνες έχουν ακόμη ελληνικά γράμματα στις επιγραφές τους. Γι’ αυτό το λόγο, επειδή ό,τιδήποτε είναι πολιτισμός, είναι ζωντανό και οδηγεί στη ζωή. Ζωντανά τα ελληνικά γράμματα ένωναν λαούς, συμβάδιζαν μαζί τους, δημιουργούσαν λόγους συμβίωσης.
Ναι, τα ζωντανά, των βυζαντινών ρωμιών γράμματα, ήταν γιοφύρια για να ενώνουν ανθρώπους και εποχές.
Πολλές μελέτες πρέπει να γίνουν για να δείξουν πόσο η ιστορία των λαών έχει να μάθει πολλά πέραν των πολέμων. Γιατροί και μαθηματικοί αντήλασσαν απόψεις μεταξύ ΚΠ και Βαγδάτης, Αντιόχειας και Καϊρου. Φιλόσοφοι και μουσικοί συζητούσαν και άκουγαν ο ένας τον άλλον.
Η αραβική αναγνώριση των ελληνικών γραμμάτων είναι σχεδόν απόδειξη της σχέσης των αρχαιοελληνικών γραμμάτων με τη Ρωμηοσύνη.
Είθε η Ρωμηοσύνη και σήμερα να συμβάλει στην παρηγορία και αναζωογόνηση των χειμαζομένων Αράβων, είτε Χριστιανών, είτε Μουσουλμάνων.
