αραβική καλλιγραφία. οργάνωση Ελένης Κονδύλη. μέρος IV.

αρχή και ανάπτυξη της αραβικησ καλλιγραφίασ

 Η πρώτη καλλιγραφία είναι αυτή που εφαρμόστηκε από τους Άραβες χριστιανούς της Χίρα-Κούφα, και τα πρώτα Κοράνια γράφτηκαν σε αυτήν. Υπάρχουν παραδείγματα.

Το 10^ο αιώνα, τα χειρόγραφα είναι ήδη πολλά, και η αραβική καλλιγραφία έχει παγιωθεί (φυσικά ή γραφή έχει ήδη παγιωθεί την εποχή του Μωάμεθ, τα διάφορα συμπληρώματα της γραφής επίσης μέχρι τα μέσα του 8^ου αιώνα είναι ήδη πραγματικότητα. Η πληθώρα των χειρογράφων στον 10^ο αιώνα αναδεικνύει την τέχνη της καλλιγραφίας. Επίσης, το γεγονός ότι η ιστορία και η ιστορία του πολιτισμού τον 10^ο αι. (Φατιμίδες, πλήρης απόσχιση της Ανδαλουσίας, χωρίζει σχεδόν τον αραβοϊσλαμικό κόσμο σε ανατολικό και δυτικό, τα χαρακτηριστικά της καλλιγραφικής τέχνης γίνονται πιο τοπικά άρα και περισσότερα.

Οι βιβλιοθήκες είναι πολλές και η θέση των βιβλίων ήταν οριζόντια όπως στη φωτο, όπως βλέπουμε και σε κάποια χειρόγραφα[1], και ο τίτλος ήταν γραμμένος στις σελίδες για να φαίνεται.

Το Κοράνι άργησε πολύ να περάσει στο τυπογραφείο για λόγους θρησκευτικούς, κι έτσι πολλά είναι τα πλούσια κορανικά χειρόγραφα του 19^ου αι.:

Coran -  Turquie ?, fin XVIIIe-début XIXe siècle. Papier. BNF, Manuscrits orientaux

Αντιγραμμένο στην Τουρκία τον 19^ο αι., το κορανικό αυτό χειρόγραφο απαρτίζεται από 302 φύλλα. Ένας φυτικός διάκοσμος κάθε 10 σελίδες οριοθετεί τα τμήματα του κορανίου (juz'). Δόθηκε στον  Abd El-Kader από τον πατέρα του, στην επιστροφή του από τη Μέκκα στην Αλγερία το 1827. Το 1839, ο Abd El-Kader το δώρισε στον  Léon Roches, διερμηνέα του στρατού.

Η γραφή χιτζάζι

Τα πρώτα κοράνια γράφτηκαν σε μια γραφή γνωστή ως χιτζάζι , από το όνομα της περιοχής Μέκκας-Μεδίνας, κατά τον 7^ο και 8^ο αι.

Première écriture hijâzî - Coran, sourate XXVI, 23-51. VIIe-VIIIe siècles. Parchemin. BNF, Manuscrits orientaux

Το φύλλο αυτό είναι τυπικό χιτζάζι. Γραμμένο σε σελίδες με μεγαλύτερο ύψος παρά πλάτος, όπως γινόταν τότε, μιμούνες δλδ την ελληνική σελιδοποίηση, το χειρόγραφο αυτό δεν έχει φωνήεντα, έχει κάποια διακριτικά για τα σύμφωνα.

 Γραφή κουφική

Τον 8^ο αι καλλιεργούνται κι άλλα στυλ γραφής/καλλιγραφίας.

Τα παλιά αββασιδικά χειρόγραφα γράφονται στο στυλ ‘κουφικής’ , που στην ουσία χρησιμοποιείται για πολλά στυλ γραφής, με κύρια διαφορά από το χιτζάζι ότι δεν είναι πλάγια τα γράμματα, και η καλλιγραφία αυτή έχει επίσημο χαρακτήρα. Χρησιμοποιείται κυρίως για την αντιγραφή του κορανίου.

 

Écriture coufique tardive, verticale et angulaire -  Coran, sourate II, 197. siècles ? Parchemin.BNF, Manuscrits orientaux

Γραφή νασχί

Τέλη 9^ου αι., χρησιμοποιείται για όλο και πιο πολλά έγγραφα, στην αρχή διοικητικά και νομικά, μετά και άλλα, ένα στυλ γραφής πιο γρήγορο μα και πιο ευανάγνωστο. Η γραφή αυτή μπορεί να είναι το αποτέλεσμα της χρήσης του χαρτιού.

Variante yéménite de l'écriture orientale courante - Al-Tha'âlibî, Kitâb man ghâba 'anhu al-mutrib (Livre pour qui a perdu ce qui l'émeut). Zabîd, 1224. Papier. BNF, Manuscrits orientaux 

Ο 10^ος αι, είναι αιώνας απόσχισης μεταξύ του ανατολικού και δυτικού αραβοϊσλαμικού κόσμου αυτό φαίνεται και στην καλλιγραφία (όπως είπαμε πριν):

γραφή μαγκριμπί

. η γραφή αυτή έχει πιο έντονη χρήση του καλάμ που διαφοροποιεί γραμμές λεπτές και πιο πλατιές, και μερικά γράμματα έχουν χαρακτηριστικά διαφορετική καλλιγραφία.

Écriture maghrébine courante et commentaire en micrographie - Recueil de textes. Al-Tha'âlibî (961-1038, γεννήθηκε και πέθανε στη Νισαπούρ), από το έργο του, Kitâb sihr al-balâgha wa sîrr al-barâ'a (Livre de la magie de la rhétorique et du secret de l'éloquence). Maghreb, 1641. Papier. BNF, Manuscrits orientaux 

 Η γραφή αυτή χρησιμοποιείται στη Βόρειο Αφρική και την Ανδαλουσία, υπάρχει έτσι και η

Ανδαλουσιανή γραφή

Ενώ όμως υπάρχουν αυτού του τύπου οι γραφές, δεν υπάρχει ωστόσο με τόση προσοχή η έννοια της καλλιγραφίας, όπως στην Ανατολή. Μπορεί να υπάρχει σχολή καλλιγραφίας στη Βαλέντσια, αλλά δε φαίνεται ποτέ να παίρνει άλλο ρόλο από το ρόλο της γραφής. Χρησιμοποιήθηκαν και κάποια χαρακτηριστικά των μεγάλων σχολών της Ανατολής, αλλά ουσιαστικά δεν υπάρχει σύγκριση. Γραφή τα’λίκ και nasta'lîq

Όταν από τον 11^ο αι΄. η αραβική γραφή χρησιμοποιήθηκε για την περσική γραφή, η περσική κουλτούρα επηρέασε τη γραφή που υιοθέτησε. Είναι σαν νασχί με ιδιαίτερο τρόπο σύνδεσης των γραμμάτων, που δημιουργούν μεγάλες δυσκολίες στην αντιγραφή των διοικητικών πράξεων (και το έχουν αυτό ως σκοπό).

Οθωμανική γραφή nesih

Οι καλλιγραφείς της οθωμανικής αυτοκρατορίας αντιγράφουν στις τρεις γλώσσες τουρκικά, αραβικά και περσικά. Τα κύρια χαρακτηριστικά της γραφής τους εμπνέονται από την περσική επιρροή.

Γραφή ντιβανί

Για να αποφευχθή και σ’ αυτούς η αντιγραφή και άρα αλλαγή στα διοικητικά χειρόγραφα, χρησιμποιείται η ντιουανί, εμπνευσμένη από την περσική, και αρκετά δύσκολη.

Γραφή και καλλιγραφία μπορεί να ήταν λοιπόν το ίδιο; Όπως και να έχει, εφόσον το μεσαίωνα συνήθως τεχνίτες και καλλιτέχνες ήταν το ίδιο, δεν αναγνωρίζουμε σε μερικές περιπτώσεις πολύ τη διαφορά. Η διαφορά υφίσταται όταν κάποιος γνωστός ως καλλιτέχνης, δλδ ως τεχνίτης μεγάλης φήμης, διαχωρίζει τα πράγματα. Η καλλιγραφία ήταν και στον ελληνικό και στον αραβικό μεσαίωνα πολύ ακριβή τέχνη και τα έργα βασισμένα  σ’ αυτήν πωλούταν πανάκριβα. Η τέχνη παραγωγής του χαρτιού επειδή έριξε κάπως τις τιμές έκανε μεγαλύτερη τη ζήτηση, πράγμα βέβαια που οδήγησε στην τέχνη της καλλιγραφίας και την πληρωμή της αυθεντίας. Φυσικά μαζί με τους καλλιτέχνες άνθισε και η παραχάραξη …

Τα στυλ καλλιγραφίας

6 επίσημα στυλ καλλιγραφίας επί Αββασιδών και Μαμελούκων, που κωδικοποίησε σύμφωνα με την παράδοση ο βεζύρης Ibn Muqla (885-886 / 940). Ο Ibn Muqla ( 885/886- 940 μ.Χ.), βεζίρης στη Bαγδάτη γνωστός και ως ο “πρίγκηπας των καλλιγράφων”, έφτιαξε ένα σύστημα ταξινόμησης των συμβόλων προκειμένου να χρησιμοποιούνται και στην καλλιγραφία και στην κανονική γραφή. Αργότερα έφτιαξε και άλλες μεθόδους  γραφής, τη μικροσκοπική και αυτή του αντικατοπτρισμού.

Χάρη στον Ibn Muqla η καλλιγραφία έγινε μια μέθοδος γραφής καθώς και μια μορφή τέχνης, η οποία βασίζονταν στη γεωμετρία και στη κομψότητα των χαρακτήρων. Ο καλλιτέχνης αυτός όρισε 6 τεχνικές! Το κυριότερο γράμμα στη θεωρία του Ιμπν Μούκλα είναι το άλιφ, το πρώτο γράμμα, βάσει της αρμονίας με το οποίο εξελίσσονται τα διάφορα στυλ.

1.       naskhî. Αρμονια και συντομια, ειναι τα χαρακτηριστικα αυτης της γραφης στην ανατολη.

2.       muhaqqaq: κυρίως επί Μαμελούκων. έχει ελαφρές καμπύλες και επιδιώκεται αισθητά μια κάποια διαφοροποίηση ως ρπος την τέχνη της γραφής.

Coran mamelouk de style muhaqqaq Coran, XVIIe juz', sourates XXI, 1 à XXII, 78. Égypte, entre 1382 et 1399. Papier. BNF, Manuscrits orientaux

3.        thuluth

Exemple rare de style thuluth or cerné de noir Coran, XXVIe juz'. Jazirah, entre 1198 et 1225. Papier. BNF, Manuscrits orientaux 

4.       riqâ'

5.       rayhânî

6.       tawqî'.

Coran de style tawqî' Coran, sourate XXIII, 56 à XXXIV, 20. 5e volume d'un coran en sept volumes. Bust, 1111-1112. Papier. BNF, Manuscrits orientaux Το κοράνι αυτό ανήκει στην παραγωγή των Γαζναβιδών, 12^ος αι.

---

[1] Le rangement des livres Cinq manuscrits arabes BNF, Manuscrits orientaux