για τη μετάφραση, από τη χτεσινή εκδήλωση του ποιείν

Μετάφραση και λογοκρισία
Η μετάφραση και η ηθική έχουν κάτι κοινό μεταξύ τους.
Έτσι, ο mounin έγραφε για τις μεταφράσεις
les belles infidèles, οι ωραίες άπιστες!
Είναι γιατί στο θέμα της μετάφρασης μπαίνει και η προέκταση της αλήθειας.

Για τη λογοτεχνία η αλήθεια είναι μια
‘απλή’ προέκταση,
; (είναι;);
δλδ το καίριο ζήτημα στη λογοτεχνία είναι κάτι άλλο, λέμε τώρα, από την αλήθεια:
είναι και η αίσθηση του γούστου της κοινωνίας, περισσότερο από άλλα, και συγχρόνως κάτι άλλο
ξέρω γω;
Να, μια ΑΡΜΟΝΙΑ. Γι’ αυτό μίλησα για
‘γούστο’:
κάτι που θέτει μπροστά σου ένα σύστημα που ‘στέκει’.
Έναν παρθενώνα, ας πούμε, με κάθε έννοιά του.
- ιστορική: ένα ‘πράμα’ που θα μείνει κορυφαίο για πολύ καιρό, (ας πούμε η σύμπραξη έλιοτ και σεφέρη)
-ετυμολογική, ένα ‘πράμα’ που θα επιτρέπει συνεχείς διακορεύσεις και αλλεπάλληλες πτυχές του καινούριου που ανακαλύπτουμε μέσα του.

Η μετάφραση οφείλει λοιπόν να είναι
μετά-δοση με λέξεις αυτής της
διπλής τουλάχιστον όψης ή βλέμματος της λογοτεχνίας.

Πώς, παραδείγματος χάρη, να μεταφράσεις ένα κείμενο που περιέχει πολλές αναγνώσεις στη γλώσσα του;
Πώς να χτίσεις με λέξεις άλλης γλώσσας ένα παρ-όμοιο κείμενο.
Γιατί ίδιο, δεν είναι δυνατόν.
Άλλωστε, και γι’αυτό μια καλή μετάφραση είναι μια μετάφραση που δε σε παραπέμπει στο πρωτότυπο, σου αρκεί.
Έτσι και το σχόλιο που με έκανε ‘ζηλωτυπικά φίλα προσκείμενη’ στον μετέπειτα φίλο γιώργο κεντρωτή
http://cropper-blog.blogspot.com/2007/09/hermann-broch.html

για να φτάσουμε στο ‘έργο ή πάρεργο’
θα πρέπει να δούμε τη μετά-φραση. Ο μεταφραστής δεν είναι μεταπράτης. Δεν μπορεί να πουλάει μεταχειρισμένα. Ούτε καν να πουλάει.
Εργάτης είναι και όχι αφέντης ούτε έμπορας.
Η ιδέα της μετάφρασης είναι μια
ενδεχόμενη, βίρτουαλ πραγματικότητα στο κεφάλι του μεταφραστή.
Το κύριο συστατικό στοιχείο της πραγματικότητας,

είναι το ΚΕΙΜΕ-ΝΟ,

-ξαπλωμένο νωχελικά και ερωτικά,
-μέσα στο κεφάλι του μεταφραστή.
Για να αρμόσεις στο κείμενο τη βίρτουαλ πραγματικότητα που δημιουργεί
η επιθυμία ή το καθήκον της μετάφρασης, για
να φέρεις το κείμενο στο κρεβάτι της δικής σου γλώσσας,
πρέπει να ιδρώσεις πολύ.
Να ‘στύψεις το κεφάλι σου, το μυαλό σου, όπως λέγαμε παλιά.
Να προσπαθήσεις με τις λέξεις που σου έρχονται
να φύγεις, αλλά και να μείνεις στο κείμενο.
Να το πάρεις από κει, αυτό το κείμενο, και να το πας αλλού.
Η μετάφραση είναι σχεδόν μια αντίφαση.
Ψάχνεις,
είτε με το έμφυτο ταλέντο,
είτε με πολύ ‘αίμα, δάκρυα κι ιδρώτα’, που λέει και το άσμα,
να βρεις τρόπους να αποδόσεις στο μεταφρασμένο πολλές χεριές νοήματα στην κάθε λέξη, χεριές που να ταιριάζουν…
Να αρμόσεις δλδ
όχι τη μια γλώσσα με την άλλη,
αλλά το φορτίο ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ
του κάθε κειμένου σε ένα άλλο κείμενο.


Θα σας δώσω μια συνταγή. Υπάρχουν πολλές στη μετάφραση. Όλες βιωματικές νομίζω είναι.
Ξεκινάς συνήθως από το λεγόμενο ‘αυτονόητο’.
Μπορείς αντί για ‘αυτονόητο’ να πεις ‘αυτόματο’ ή ‘υποσυνείδητο’:
Να αφεθείς πρώτα σε μια πρώτη ακαταλαβίστικη μεταγραφή, σχεδόν αναρχική, του κειμένου προς μετάφραση. Σχεδόν με κλειστά μάτια.
Και μετά, βλέποντας το έκτρωμα που έχεις φτιάξει, παρατηρώντας με μισό μάτι το ολοκληρωμένη στην πρώτη γλώσσα κείμενο, φτιάχνεις στη δική σου γλώσσα ‘ύλη’, λάσπη για να χτίσεις το δικό σου μεταφρασμένο κείμενο. Το δικό σου ‘παρθενώνα’, όσο
σαρκαστικά
κι αληθινά,
κι αν λέω αυτή τη λέξη.

Εδώ είμαστε λοιπόν.
Αν στην πραγματική, εκτός εισαγωγικών, λογοτεχνία η ομορφιά γεννάει αλήθεια, μια καλή μετάφραση πρέπει
και
· να είναι πιστή, δλδ όμορφη και άρτια, αλλά
και
· να δίνει τη δική της αλήθεια, δλδ να είναι άπιστη και δημιουργική η ίδια στη δική της γλώσσα.

Η έννοια της λογοκρισίας έρχεται πάνω στο χτίσιμο της μετάφρασης.
Αναγκαστική είναι η προσωπική λογοκρισία.
Αν δεν προσέξεις, μερικές φορές ένα κείμενο το ‘ντύνεις’ με τις δικές σου ιδέες.
Η λογοκρισία μπορεί να γίνει από πολλούς και για πολλούς λόγους, στο θέμα της μεταφραστικής δουλειάς.
- Παράδειγμα καμιά φορά, η μετάφραση των σούφι, που παίρνει έναν αέρα εντελώς εξωτικό στις μεταφράσεις.
- Άλλο παράδειγμα, πώς μεταφράστηκε κι από ποιους
ο ναζίμ χικμέτ. Στην αρχή μεταφραζόταν από τα τουρκικά, από άγνωστους ή περίπου, κουμουνιστές. Όταν το όνομά του έγινε πιο γνωστό, τότε οι ελληνικές μεταφράσεις του γινόντουσαν από γνωστούς ποιητές με ενδιάμεση στάση σε μια άλλη γλώσσα…


Λογοκρισία πιο οδυνηρή, δλδ όχι μονοπροσωπική, αλλά διαπροσωπική, είναι κι αυτή πολύ εύκολη.
Κάποιοι γνωρίζουν ότι μια ιδέα είναι αδιανόητο να περάσει σε μια άλλη νοοτροπία.
παραδείγματα:
- Είχα γράψει ένα ποίημα για την Παλαιστίνη. Άρεσε πολύ στον Άδωνη, ένας φίλος άραβας το μετέφρασε αραβικά. Σ’ ένα στίχο έγραφα:

Είμαι αγκαλιά για τα νεκρά μωρά σας, όγκος για τους ακροβολιστές σας, πέτρα για τα κλάματα των εβραίων. Ναι, πέτρα για πένθος και κορμί για θάνατο.

Ήδη ο μεταφραστής δεν ήθελε να το μεταφράσει. Τελικά ο Άδωνης το δημοσίευσε έχοντας παραλείψει την αναφορά στους Εβραίους.
- Είναι δυστυχώς ακόμη κοινό σε μια ορισμένου τύπου Ανατολή, να ντύνουν ένα ολιγόστιχο ποίημα με πολλά φρουφρού, για να γίνει, υποτίθεται, πιο κατανοητό …

Η λογοκρισία στη μετάφραση μπορεί να είναι και προσπάθεια ενσωμάτωσης ενός κειμένου σε μιαν άλλη κουλτούρα.
Εδώ θα σας πω τη δική μου αμαρτία:
δυο αποσπάσματα από το ποίημα οτυ χάφιζ του 14ου αιώνα:

Κοίτα: όταν τριαντάφυλλο για μια στιγμή μονάχα, ανοίγει και γελάει,
εσύ απιστία σκέπτεσαι; Βέβαια όχι. Αηδόνι μου μην κλαις, που η γη αλλάζει.
Κι εσύ ποιητή, αδύναμε, σαν την Ελένη, τι τον ζηλεύεις τον μεγάλο Χάφιζ;
Ειν' ο Θεός που τού 'δωσε το χάρισμα
στα ποιήματα με λόγια του να λάμπει!

Η τελευταία στροφή του, που φυσικά είναι εντελώς ‘πειραγμένη’, με τρόπο ειρωνικό αναφέρω ακόμη και το όνομά μου: σκοπός του ποιήματος είναι ο έπαινος του ποιητή και ψόγος της άλλης πλευράς, θέμα εντελώς λόγιο και καθοριστικό για την αραβική και συνεπώς την οποιαδήποτε ισλαμικής εμβέλειας λογοτεχνία. Για να αποδώσω την έντασή του, κατέστρεψα το κείμενο . Μια προδοσία, για την οποία επικαλούμαι ως ελαφρυντικό το ίδιο το ποίημα στην παράδοσή του, και την προσπάθειά μου να το εντάξω στη δικιά μας νοοτροπία.

Υπάρχουν φορές που δεν ξέρεις τι να κάνεις με τις μεταφράσεις. Άλλες φορές το μεγαλείο είναι απλό:

Ήσουν και ήταν κι αυτή και ήταν ο χρόνος .

Ο απόλυτος ερωτικός στίχος! Το μεγαλείο του είναι η ακριβής μετάφρασή του Ομάρ ¨Αμπι Ραμπία, άραβα ποιητή αρχών του 8ου αιώνα…

Καμιά φορά η λογοκρισία στη μετάφραση έχει χαρακτήρα προπαγανδιστικό.
Θα σας δώσω ένα παράδειγμα, πάλι από ένα αραβικό χαντίθ:
‘αναζητώντας τη γνώση, να φτάσετε ακόμη και στην κίνα! Είχε πει ο προφήτης.
http://islamiquementincorrect.blogspot.com/

http://www.islam-qa.com/fr/ref/13637

Ikbal al-gharbiISLAM, FEMME ET SAVOIR
ενώ μεν εκ πρώτης όψεως το θέμα αφορά στη γνώση, άρα στην ευρύτητα του Ισλάμ, οι ερμηνείες της λέξης 'γνώση' από ομάδα μουσουλμάνων, εγκαλούν στην αναζήτηση της θρησκευτικής γνώσης.
ένα άλλο παράδειγμα, μετάφραση του κάτωθι ποιήματος του άδωνη:

أول الحشد

أصواتٌ
تتعانقُ في السّاحات / جمعنا
عِلْمَ الآفاقِ ، دليلَ الجَمْرْ :

أليومَ ، ووجهُ الأرض هِلال ،ٌ
أليومَ ، سنقتل هذا العَصْرْ . . .




124 Η αρχή της ανθρωποθάλασσας


Φωνές
που αγκαλιάζονται στις πλατείες / συγκεντρώσαμε
τη γνώση των περάτων της γης, τον οδηγό των πυρακτωμένων ανθράκων :

Σήμερα, όπου το πρόσωπο της γης είναι μια νέα σελήνη
σήμερα, θα σκοτώσουμε αυτή την εποχή …

Ο προτελευταίος στίχος τελειώνει με την αραβική λέξη ‘χιλάλ’, που δηλώνει ένα σύμβολο. Το σύμβολο αυτό το βλέπουμε στις σημαίες των περισσοτέρων κρατών που έχουν επίσημη θρησκεία το Ισλάμ : είναι η ημισέληνος. Αν εκλαμβάναμε λοιπόν τη λέξη ‘χιλάλ’ με αυτήν απλώς την έννοια, θα βλέπαμε –ίσως- στο ποίημα αυτό μια κήρυξη πολέμου του Ισλάμ. Πρέπει όμως να ανατρέξουμε στην ετυμολογία αυτού του συμβόλου, ετυμολογία κοινή σε όλο το μεσαιωνικό κόσμο της Μεσογείου, ιουδαϊκό, χριστιανικό ή ισλαμικό, για να βρούμε το νόημα του ποιήματος. Και η χρήση του συμβόλου του κύκλου της σελήνης έχει να κάνει με τον κύκλο του χρόνου τόσο στο βιολογικό ανθρώπινο κύκλο (πιστευόταν ότι καθόριζε την έμμηνο ρύση της γυναίκας), όσο και στον καθορισμό του ιεροτελεστικού χρόνου (τι άλλο καθορίζει το δικό μας Πάσχα, αν όχι η συμπλήρωση του κύκλου της σελήνης την άνοιξη ;). Η παρατήρηση της νέας σελήνης ορίζει και τους μήνες του ισλαμικού έτους (και συνεπώς και την απαρχή του μηνός του ραμαζανίου, εξ’ου και το σύμβολο). Άρα πρέπει να αναφερθούμε στην έννοια της νέας σελήνης ως κορυφαίας απαρχής, που είναι το πραγματικό και πρωταρχικό σύμβολο, και όχι στην ημισέληνο, που είναι το ισλαμικό σύμβολο που απορρέει από το πρώτο. Η ανάδραση μεταξύ αυτού που είναι πριν ‘το παλαιό’, και ‘αυτού που έρχεται’ να αναιρέσει το παλαιό, είναι πάγια τεχνική στην ποιητική πρωτοπορία του Άδωνη : δεν ξεκινά από το ‘παλαιό’, αλλά από το πρωταρχικό για να φτάσει στη δυνατότητα μιας συνεχούς νέας αρχής. Ό,τι γίνεται με τα σύμβολα, γίνεται και με τη γλώσσα του: η χρήση της στην ποίησή του έχει να κάνει με την πιο κλασική και καθάρια μορφή της, έτσι το αποτέλεσμα είναι και πολυσήμαντο και συχνά ερμητικό.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

τα υπόλοιπα ήταν προφορικά (μέχρις εκεί είχα γράψει)

όσο για το ποίημα του χάφιζ, επειδή κατέστρεψα το περασμένο μπλογκάκι μου, το είχα χάσει. όμως το βρήκα στο διαδίκτυο, που κάποιοι το είχαν αναρτήσει, από δω κι από κει. ωραίο ποίημα. το παραθέτω ολόκληρο:

Έλα-θυμήσου. Κάθε ελπίδα, παλάτι είναι που τρέμει ...;
Έλα. Βάλε να πιούμε. Κρασί η ζωή, στη λάσπη και κυλάει.

Σαν άνθρωπο μοναδικό προσβλέπω, μα τ' ουρανού το απέραντο γαλάζιο!
Αυτόν που κάθε τι αφήνει πίσω και ξωπίσω, κι ελευθερία ζυγώνει.

Άκου του αγγέλου αυτά τα λόγια τα ιερά που χτες μου είπε
Όταν το νου μου η μέθη οδήγησε στην ομορφιά του:

Βασιλικό γεράκι με το οξύ σου βλέμμα! Να γίνεις Λωτοφάγος, στου παραδείσου τα λημέρια.
Τη γη που κλαίει ν' αφήσεις, τη γη, που λάσπη κάνει τη ζωή μας ..;

Κοίτα ψηλά στο θρόνο τον Ύψιστο, που σε καλεί
Μακριά από τις θλιβερές παγίδες του ντουνιά σου.

Άκου και μπόλιασε τη μνήμη σου μ' αυτό
Που γέροντας σε κέρασε σα μερτικό της γνώσης:

Αδύνατον να σταματήσεις της τύχης τις στροφές,
Με τα πολλά της τα παιδιά που γηρατειά κι ανέχεια τους ορίζει.

Άσε λοιπόν να φύγει, κάθε στεναχώρια. Άκου με κυνικά. Και να θυμάσαι
Ένα πως είν' το μυστικό του μύστη: μόνο έρωτα ν' αφήνει να τον καίει!

Απλώσου! Ποτέ να μην ξανάρθεις με τη σκέψη σε αμαρτία παλιά.
Τους κύκλους και την κρίση τους εμείς δεν κυβερνάμε.

Κοίτα: όταν τριαντάφυλλο για μια στιγμή μονάχα, ανοίγει και γελάει,
εσύ απιστία σκέπτεσαι; Βέβαια όχι. Αηδόνι μου μην κλαις, που η γη αλλάζει.

Κι εσύ ποιητή, αδύναμε, σαν την Ελένη, τι τον ζηλεύεις τον μεγάλο Χάφιζ;
Ειν' ο Θεός που τού 'δωσε το χάρισμα στα ποιήματα με λόγια του να λάμπει!